Κυριακή 1 Σεπτεμβρίου 2013

ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟ ΚΡΙΤΩΝΑ


La muerte de Sócrates de Taras Shevchenko

  Καθώς πρέπει να βοηθάμε τους νέους να αναπτύξουν λογική κρίση και σκέψη, ώστε να μπορούν να σχηματίζουν γνώμη, και επειδή στον Κρίτωνα χρησιμοποιούνται συλλογισμοί, που είναι γνωστοί στη λογική θεωρία ως παραγωγή, επαγωγή, αναλογία, είναι σωστό να κατανοήσουν οι μαθητές τι εκφράζουν αυτοί οι τρόποι σκέψης και ποια είναι η αποδεικτική αξία τους.
 
ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ από τον πλατωνικό Κρίτωνα
Προκείμενες:
Ο νόμος της πόλης με καταδίκασε σε θάνατο
Το νόμο αυτό εγώ πενήντα χρόνια ψηφοφόρος τον έχω ψηφίσει
 
Συμπέρασμα:
Δεν είναι σωστό να δραπετεύσω, γιατί παραβιάζω τις δικές μου αρχές, γίνομαι ηθικά ασυνεπής
 
Παραγωγικός τρόπος σκέψης ή παραγωγικός συλλογισμός (ή απλώς παραγωγή) λέγεται εκείνος ο τρόπος όπου από την παραδοχή μιας κρίσης γενικής συμπεραίνουμε την αλήθεια μιας άλλης πού είναι μέρος της. λ.χ./στο κεφ. 7 (του Κρίτωνα) παρακολουθούμε τη μετάβαση από τη γενική παραδοχή ότι για κάθε τι πρέπει να ρωτάμε τον ειδικό, τον επιστήμονα, στην ειδικότερη περίπτωση: «λοιπόν, Κρίτωνα, και για τα άλλα ισχύει το ίδιο... για το δίκαιο και για το άδικο, για το άσχημο και το όμορφο». Σ' αυτό το είδος του συλλογισμού, αν γίνει αποδεκτή ως αληθινή η αρχική πρόταση, τότε υπάρχει βεβαιότητα για το συμπέρασμα (ό,τι ισχύει για όλα τα μέλη ενός συνόλου, ισχύει και για μερικά ή ένα από αυτά).
Η αδυναμία του, όμως, βρίσκεται στο ότι η αρχική παραδοχή συχνά είναι αυθαίρετη ή δεν είναι αρκετά ελεγμένη και επιβεβαιωμένη, οπότε μαζί της καταρρέει το όλο συλλογιστικό κατασκεύασμα. Στο παραπάνω παράδειγμα θα μπορούσε κανείς να αντιπαρατηρήσει ότι η αρχική παραδοχή («για κάθε τι πρέπει» κλπ.) είναι κρίση γενική στη μορφή, που όμως δεν έχει προηγούμενα αποδειχτεί σ' όλες τις πτυχές της και επιδέχεται αντιρρήσεις. Γιατί λ.χ. ποιος είναι ο ειδικός να μας πει πότε προσφέρουμε ελεημοσύνη; Καθένας εδώ κρίνει και αποφασίζει μόνος του ανάλογα με την ευαισθησία του για τον ανθρώπινο πόνο, την ευπιστία του απέναντι στο ζητιάνο και την ψυχική του κατάσταση εκείνη την ώρα. Άρα δεν ισχύει πάντα «ότι για κάθε τι πρέπει να ρωτάμε τον ειδικό», αφού ειδικός δεν υπάρχει και σε τέτοια θέματα ανθρώπινης συμπεριφοράς ειδικός είναι ο καθένας. Αυτό άλλωστε αναγνωρίζει και η δημοκρατική αρχή της καθολικής συμμετοχής στην απόφαση για τα κοινά, που ο Σωκράτης φαίνεται ότι την αμφισβητούσε.
 
Επαγωγικός συλλογισμός (ή απλώς επαγωγή) είναι άλλος τρόπος σκέψης όπου από επιμέρους περιπτώσεις οδηγείται η σκέψη σε μια γενίκευση. Παράδειγμα: επειδή σε όλες τις επαναστάσεις χ,ψ,ω, που έχουμε μελετήσει, έγινε πολλή αιματοχυσία, προχωράμε ανύποπτοι στη γενίκευση ότι όλες οι επαναστάσεις συνοδεύονται από αιματοχυσία. Εδώ όμως υπάρχει ένα λογικό άλμα στο κενό. Αυτός ο τρόπος σκέψης ευσταθεί αρκετά στη μελέτη των φυσικών φαινομένων (π.χ. τα σώματα π, ρ, σ, τ, θερμαινόμενα διαστέλλονται, άρα όλα τα σώματα θερμαινόμενα διαστέλλονται) γιατί στη φύση υπάρχει ομοιογένεια, ή προσδοκία ότι πάντα η φύση θα συμπεριφέρεται έτσι. Δεν έχει όμως την ίδια ευστάθεια στα θέματα της κοινωνικής ζωής ή της ατομικής συμπεριφοράς, όπου μπορούν νέα περιστατικά να μην ακολουθούν τη γενίκευση μας• ό,τι γράψαμε παραπάνω για τις επαναστάσεις αληθεύει για όσες είχαμε μελετήσει, δεν είμαστε όμως βέβαιοι, δηλαδή δεν είναι λογικό να είμαστε βέβαιοι, ότι αυτό ισχύει, για όσες δεν είχαμε μελετήσει ή για όσες δεν έγιναν μα και ήταν ή πιθανόν να είναι αναίμακτες (όπως ή ένδοξη Επανάσταση του 1688 στην Αγγλία, η Επανάσταση της Γ' Σεπτεμβρίου στην Αθήνα κα).
Με άλλα λόγια ο επαγωγικός διαλογισμός δεν οδηγεί πάντα (Ιδιαίτερα στις κοινωνικές επιστήμες) σε συμπεράσματα αδιάσειστα. Οφείλει ο στοχαζόμενος άνθρωπος να αμφιβάλλει και γι' αυτά, μολονότι είναι χρήσιμα ως άθροιση εμπειρίας σημαντική και οικονομία πνευματικών δυνάμεων αξιόλογη.
 
Αναλογικός συλλογισμός (ή αναλογία) είναι ο τρόπος σκέψης όπου από ένα ή λίγα χαρακτηριστικά ή συμπτώματα συμπεραίνουμε ότι κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε άλλους τομείς, επειδή κι εκεί διαπιστώνεται ή παρουσία των ίδιων χαρακτηριστικών ή συμπτωμάτων. Π.χ. για την υγεία του σώματος οφείλουμε να ρωτάμε τό γιατρό" για την υγεία της ψυχής ποιον; κατ' αναλογία προτείνουμε: κάποιον άλλο γιατρό. Η ομοιότητα των δυο περιοχών (σώμα - ψυχή) βρίσκεται μόνο στον όρο υγεία, πού ή χρήση του είναι μεταφορική στη δεύτερη περίπτωση, όπως μεταφορική ή αναλογική είναι και η αναζήτηση γιατρού για την ψυχή και μάλιστα ειδικού ή επιστήμονα* ποιος όμως είναι αυτός; και για ποιο στόχο θεραπείας; Μήπως μια συμβουλή ηθική δεν είναι πιθανότερο να προέλθει από έναν ιερέα* ή φίλο, γονέα; είναι αυτός ο ζητούμενος ειδικός επιστήμονας;
Ο αναλογικός συλλογισμός λοιπόν είναι πολύ ασθενής, οδηγεί σε πιθανά μόνο συμπεράσματα (δε μιλάμε βέβαια για τη μαθηματική αναλογία). Παρατηρούμε γενικά ότι οι παραπάνω μορφές συλλογισμών, ιδιαίτερα στον τομέα των κοινωνικών, ηθικών επιστημών ενέχουν πολλή ολισθηρότητα και χρειαζόμαστε άγρυπνη προσοχή στη χρήση τους. Οφείλουμε κάθε φορά να εξετάζουμε προσεκτικά τα συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχεία: και τη λογική ευστάθεια του συμπεράσματος.
 
 
Φ. Κ. Βώρου "Προοιμιακές σκέψεις για τη διδασκαλία του πλατωνικού Κρίτωνα" (Νέα Παιδεία, τευχ. 15, σελ. 117-118)